اختلالات وسواس فکری عملی مانند حسهای دیگر بدن مانند استرس و اضطراب از مغز انسان نشات گرفتهاند. در نتیجه جنب روانی دارند و به صورت عملی نیز بروز پیدا میکنند. این موضوع باعث میشود که یک سری عکس العملها و رفتارها در فرد رخ دهد. این رفتارها ممکن است به تمیز کردن وسایل یا شستن مربوط باشد. اما تنها به تمیزی محدود نمیشود بلکه ممکن است شما به هر چیزی وسواس فکری و عملی پیدا کنید.
به عنوان مثال احتمال دارد وسواس شما مربوط به قفل کردن در خانه باشد. یعنی مدام با خودتان فکر کنید که آیا در خانه را قفل کردهاید؟ سپس چندین بار برای قفل کردن آن اقدام کنید. امروز در مقاله همه چیز درباره وسواس فکری و عملی، علائم، دلایل، نحوه درمان و … را درمورد وسواس فکری و عملی برای شما شرح میدهیم.
فهرست مطالب

وسواس فکری و عملی | OCD
اختلال وسواس فکری اجباری که نام علمی آن OCD یا مخفف جمله Obsessive compulsive disorder است، نوعی اختلال بوده که در آن افکار، عقاید یا احساسات مکرر، ناخواسته (وسواس) وجود دارد و فرد برای اینکه بتواند از شر افکار خود رهایی یابد، کار تکراری (اجبار) انجام میدهد. رفتارهای تکراری میتوانند شامل شستن یا تمیز کردن دستها، بررسی چیزها، اعمال ذهنی همچون شمارش یا فعالیتهای دیگر که در فعالیت روزانه و تعاملات اجتماعی فرد تداخل ایجاد کند. شاید با خودتان بگویید که افراد عادی هم افراد تکراری دارند، پس آنها نیز وسواس فکری دارند؟ خیر زیرا این رفتارها زندگی روزمره آنها را مختل نمیکند. اما افرادی که دچار این اختلال هستند، افکار مداوم و مزاحمی دارند که با رفتارهای آسیبزننده همراه است. بدین ترتیب، با انجام ندادن این رفتارها این افراد شدیدا ناراحت شده و با ترس خاصی از عواقب وخیم برای خود یا عزیزانشان رو به رو میشوند.
بسیاری از افراد مبتلا به OCD میدانند یا مشکوک هستند که افمار وسواسی آنها واقع بینانه نیست اما دیگر نسبت به کار خود بینش نداشته و کاملا باور دارند که افکار و رفتارهایشان غلط نیست. در نتیجه این افراد حتی اگر بدانند که افکار آنها واقع بینانه نیست، در رها شدن از این افمار وسواسی یا توقف رفتارهای خود مشکل دارد.
تشخیص OCD در صورتی تایید میشود که افکار وسواسی یا اجباری بیش از یک ساعت یا روز ادامه یابد، موجب ناراحتی قابل توجهی شود و عملکرد شغلی یا اجتماعی فرد را مختل کند. نکته قابل توجه این است که زنان بیشتر از مردان به این اختلال دچار میشوند. وسواس اغلب در دوران کودکی، نوجوانی یا اوایل بزرگسالی خودش را نشان میدهد.
مهمترین علائم وسواس فکری- عملی

وسواس فکری، تکانه یا تصاویر تکراری و مداومی هستند که موجب ایجاد احساس ناراحت کننده همچون اضطراب، ترس یا انزجار در انسان میشود. اکثر افرادی که این اختلال را دارند، این بینش را ندارند که این افکار محصول ذهن آنها بوده و افراطی و غیر منطقی است. در نتیجه ناراحتی و اضطرابی که از این افکار مزاحم نشات میگیرد را نمیتوان با منطق یا استدلال حل کرد. زیرا مبتلایان برای کاهش ناراحتی یا اضطراب خود که از این افکار ناشی میشود، به سمت یک سری کارهای تکراری میروند. برخی از این کارها شامل موارد زیر هستند:
- افکار یا ترسهای مذهبی که بیشتر کفر آمیز هستند.
- این افراد ممکن است در ذهن خود افکار یا تصاویر جنسی مزاحم داشته باشند.
- برخی از افراد مبتلا به این اختلال از آلودگی توسط افراد یا محیط زیست ترس دارند.
- این اختلال میتواند موجب ایجاد ترس از انجام پرخاشگری یا آسیب رساندن به خود یا عزیزان شود.
- وسواس فکری- عملی میتواند درمورد نظم، تقارن یا دقت نگرانی شدیدی داشته باشد.
- برخی از مبتلایان از دور انداختن یا از دست دادن چیزهای مهم ترس دارند.
رفتارهای وسواسی- اجباری

این رفتارها که به آنها اجبار نیز میگویند، رفتارها یا اعمال تکراری هستند که فرد در پاسخ به یک وسواس فکری مجبور به انجام آنها میشود. شاید از خودتان بپرسید که اگر این رفتارها موجب درمان فرد نمیشوند، پس چرا فرد مبتلا آن را تکرار میکند؟ زیرا این رفتارها به طور موقت فرد را از پریشانی و اضطراب یا وسواس خلاص میکنند. اعمالی که فرد انجام میدهد ممکن است مستقیما با افکار او مرتبط باشد. برای مثال فردی که ترس از آلودگی دارد، دستهای خود را به طور مکرر میشوید.
یا ممکن است رفتارهای انجام دهد که با افکار او هیچ شباهت و ارتباطی نداشته باشد. در شدیدترین موارد، تکرار مداوم رفتار آیینی است که میتواند موجب روزه گرفتن تمام روز فرد شود که در عملکرد و زندگی او تداخل ایجاد میکند. برخی از نمونههای رفتارهای وسواسی- اجباری شامل موارد زیر هستند:
- افرادی که رفتارهای وسواسی- اجباری انجام میدهند، ممکن است اقدام به شسستن بیش از جد یا تشریفاتی دست، دوش گرفتن، مسواک زدن یا رفتن به سرویس بهداشتی کنند.
- رفتار دیگری که در این افراد مشاهده میشود، تمیز کردن مکرر اشیاء خانگی است.
- همانطور که گفتیم برخی از افراد در نظم و دقت وسواس دارند، در نتیجه این افراد ممکن است وسایل مختلف را به روش خاصی بچینند.
- یکی دیگر از رفتارهای وسواسی- اجباری دیگر، چک کردن مکرر قفل، کلید، لوازم خانگی، درب و … است.
- رفتارهای وسواسی- اجباری میتواند به روشهای دیگر نیز خودش را نشان دهد که یکی از آنها نیاز به دریافت تایید مداوم از سوی دیگران است.
تشریفات مربوط به اعداد هچون شمردن، اجتناب از اعداد خاص، ترجیح افراطی، شمردن و تکرار رفتارهای دیگر وسواسی- اجباری هستند.
همچنین افرادی که مبتلا به وسواس فکری- عملی هستند، احتمال دارد از مکانها یا موقعیتهایی که موجب ناراحتی آنها میشود یا وسواس و اجبارهای آنهای میشود، دوری کنند. همچنین این افراد ممکن است برای مقابله با این موقعیتها اقدام به مصرف مواد مخدر یا مشروبات الکلی کنند. اما با اجتناب از حضور این افراد در مکانهای مختلف، میتواند اختلال بیشتری در عملکرد روزانه فرد ایجاد کرده و سلامت روان و جسم آنها را تهدید کند. برخی دیگر از کسانی که به این اختلال دچار هستند، متوجه هستند که رفتار منطقیای ندارند.
اما کودکان کمتر از نوجوانان یا بزرگسالان متوجه غیر منطقی بودن رفتار خود هستند و گمان میکنند که با انجام ندادن برخی از مناسک، اتفاقات وحشتناکی برای آنها رخ میدهد. علائم وسواس در کودکان معمولا توسط معلمان یا والدین آنها تشخیص داده میشود.
به یاد داشته باشید که همه افکار تکراری وسواس نبوده و همه مراسمهای آیینی نیز اجباری نیستند و به وسواس مربوط نیستند. یک فرد وسواسی ممکن است علاوه بر داشتن وسواس و اجبار، باید علائم زیر را داشته باشد تا وسواس او تایید شود:
- این افراد قادر به کنترل وسواس یا اجبار خود نیستند، حتی اگر بدانند که رفتار آنها افراطی و غیر معقول است، بازم نمیتوانند آن را کنترل کنند.
- این افراد بیشتر از 1 ساعت در روز را صرف وسواس یا اجبار میکنند.
- این رفتارها موجب میشود تا مشکلات قابل توجهی در زندگی روزمره فرد ایجاد شود.
برخی از افرادی که به اختلال وسواس فکری مبتلا هستند، دارای اختلال تیک هستند که یعنی حرکات یا صداهای تکراری دارند. این موارد میتوانند شامل حرکات ناگهانی، کوتاه و تکراری همچون پلک زدن چشم یا سایر حرکات چشم، جمع شدن صورت، شانه بالا انداختن یا تکان دادن سر یا شانه شوند.
تیکهای صوتی نیز ممکن است اعم از صاف کردن مکرر گلو، خر خر کردن یا صدای غر غر باشند. این اختلال ممکن است در هر سنی ایجاد شود اما بیشتر از اواخر دوران کودکی و اوایل بزرگسالی نمایان میشود. اکثر کسانی که به این اختلال مبتلا هستند، در بزرگ سالی اختلالشان تشخیص داده میشود. حتی ممکن است علائم آن به آرامی نشان داده شود و برای مدتی از بین رود یا با گذشت زمان بدتر شود. هنگامی که فرد دچار استرس یا اضطراب است، این علائم میتوانند بدتر شوند. همچنین شکل وسواسها و اجباری فرد میتواند در طول زمان تغییر کند.
مطلب مشابه: همه چیز درباره اختلال خودشیفتگی؛ علائم، پیشگیری و درمان آن
انواع اختلال وسواس
همانطور که در بخشهای قبلی گفتیم، این اختلال میتواند به اشکال مختلفی خودش را نشان دهد که در نتیجه اشکال مختلفی دارند. اختلال وسواس از تفکر رایج غلط بسیار فراتر است، چراکه اکثر افراد به اشتباه گمان میکنند که وسواس فکری تنها به شست و شو یا بررسی کلید چراغها محدود میشود. دلیل این تفکر رایج غلط این است که شست و شو و بررسی چراغها، اشکال رایج وسواس هستند و در بیشتر افرادی که وسواس دارند، مشاهده میشود. اختلال وسواس شامل انواع زیر است:
- چک کردن
- تقارن و نظرم
- احتکار
- تقارن و نظم
- آلودگی/ آلودگی روانی
- نشخوار فکری یا افکار مزاحم
- وسواس چک کردن
این کار نوعی اجبار جهت جلوگیری از آسیب، آتش سوزی، نشت یا سرقت محسوب میشود. از جمله از کارهایی که جز وسواس چک کردن هستند اعم از چک کردن شیرهای آب، وسایل برقی همچون اتو، قفل در و پنجره، فعال بودن دزدگیر، خاموش بودن گاز، چراغهای خانه، درب خودرو، بیماری، باردار بودن، مسیر یابی، ایمیل، نامه، وسایل با ارزش و … است. وسواس معمولا هر زمان که فرد از خانه خارج میشود و شبها قابل خواب خودش را نشان میدهد. بخش قابل توجهی از این ترسها به علت این است که فرد میترسد که اموال او آتیش بگیرد، بسوزد یا همسایگان را بکشد یا داراییهای ارزشمند او از بین بروند.
با وجود این ترس، حس مسئولیت و احساس گناه ناشی از چک نکردن در فرد برانگیخته میشود. وسواس بیشتر اوقات چندین بار یا گاهی صدها بار انجام میشود و ممکن است یک ساعت یا بیشتر طول بکشد. در نتیجه تاثیر زیادی در زندگی فرد دارد که باعث دیر رسیدن به مدرسه، محل کار یا محلهای اجتماعی و … میشود. در برخی مواقع فرد تا حدی وسایل خود را چک میکند که این وسایل خراب شوند.
وسواس آلودگی
یکی دیگر از اشکال وسواس که بسیار رایج هستند، ترس از کثیفی و آلودگی است و فرد به طور اجباری اقدام به شستن، تمیز کردن یا اجتناب میشود. نگرانیها و اجبارهای شایع آلودگی شامل ترس از توالت عمومی، مواد شیمیایی، دست دادن، غذا خوردن در مکانهای عمومی، پول، مسواک زدن، چیزهای نجس، پاکی، نرده راه پلهها، پول، حمام، دستگیره در و … هستند. تمیز کردن یا شستن اغلب اوقات چندین بار در طول روز کشیده و همراه با آداب شستن مکرر دست یا بدن تا زمانی که فرد احساس تمیزی کند، ادامه دارد.
این مدت زمان تاثیر زیادی بر شغل و روابط فرد دارد و سلامت فرد را نیز تحت تاثیر خود قرار میدهد به حدی که افرادی که دچار این اختلال هستند، دچار بیماریهای ریوی و کلیوی میشوند. علاوهبر این، استفاده و خرید مداوم محصولات پاک کننده و آسیب زدن به وسایل منزل، در اثر تمیز کردن افراطی، پیامدهای اقتصادی نیز برای خانواده به همراه دارد. همچنین علاوه بر این نوع، ترس از تماس با اشیای کثیف و شستوشوی مداوم نیز نوع کمتر شناخته شده دیگری به نام وسواس آلودگی ذهنی وجود دارد.
این نوع آلودگی به تازگی توسط محققان کشف شده و محققان درحال تحقیق درباره آن هستند. در این نوع وسواس، فرد زمانی اقدام به رفتارهای اجباری میکند که احساس کند با اظهارات توهین آمیز کلامی، از نظر جسمی یا روانی با او بد رفتاری شده است و در نتیجه احساس کثیفی درونی میکند.
یکی از ویژگیهای بارز آلودگی روانی این است معمولا منبع آن انسانی است، این نوع آلودگی بر خلاف آلودگی تماسی که در اثر تماس فیزیکی با اجسام بی جان انجام میشود. در وسواس روانی فرد معمولا سعی میکند آلودگی روانی خود را با کارهایی مانند دوش گرفتن و شستن از بین ببرد.
مطلب مشابه: همه چیز درباره حمله پانیک (علائم، دلایل و درمان حملات عصبی)
وسواس تقارن
نوع بعدی وسواس فکری- عملی، وسواس تقارن است که در اثر تفکر جادویی اتفاق میافتد، در این تفکر فرد گمان میکند که اگر این کار را نکند، اتفاق بدی خواهد افتاد. وسواس تقارن بیشتر در زمینه مرتب کردن وسایل، تابلوها، آراستگی، قوطیهای کنسرو و وسایل داخل کابینتها، لباسها، کتاب و سیدی و رفع لکه دیده میشود. فرد ممکنه امکان دارد به تدریح حتی از تماسهای فیزیکی نیز خودداری کند تا از بر هم خوردن تقارن و نظم جلوگیری کند که ممکن است تاثیر منفی روی تعاملات اجتماعی او داشته باشد.
وسواس نشخوار فکری (افکار مزاحم)
نشخوار فکری یک اصطلاح مشترک بین تمامی افکار مزاحم وسواسی محسوب میشود. نشخوار فکری در واقع یک زنجیرهای از افکار طولانی درمورد سوال یا موضوعی است که بیجهت و غیر مولد است. این افکار معمولا درمورد موضوعات مذهبی، فلسفی یا متافیزیکی همچون منشا جهان، زندگی بعد از مرگ، ماهی اخلاق و … هستند. البته برخی دیگر از این افکار به اتفاقات روزانه و کارهایی که فرد باید انجام دهد مربوط میشود.
اکثر نشخوارها معمولا به یک راه حل نتیجه رضایت بخش منتهی نشده و به نظر میرسد که فرد شدیدا در حال فکر کرده بوده و بسیار متفکر است.
این افکار زمانی رخ میدهد که فرد از افکار وسواسی خود با ماهیت تکراری، ناراحت کننده، اغلب وحشتناک و نفرت انگیز، برای مثال ایجاد آسیب خشونت آمیز یا جنسی به عزیزانشان رنج میبرد. همانطور که گفتیم این افکار مزاحم تکراری هستند و به طور داوطلبانه ایجاد نمیشوند که این موضوع موجب ناراحتی شدید در فرد میشود. اما موضوع اصلی این است که با وجود اینکه فرد این افکار را در ذهن خود مرور میکند، اما در واقعیت قصد آسیب زدن به خانواده خود را ندارد. زیرا این فرد به دلیل اینکه این افکار را منفی و بد میداند، برای جلوگیری از آنها تلاش زیادی میکند.
وسواس احتکار
یکی دیگر از انواع وسواس فکری- عملی، وسواس احتکار است. در این نوع وسواس فرد نمیتواند داراییهای بیفایده و فرسوده خود را دور بریزد و اقدام به نگهداری و جمعآوری آنها میکند. این وسواس مدتها به عنوان یکی از زیر شاخههای وسواس فکری- عملی در نظر گرفته میشد که فرد در این اختلال قادر به دور انداختن دارایی بی فایده و فرسوده خود نیست. اما در سال 2013 در نسخه جدید DSM این اختلال به عنوان یک اختلال مستقل طبقهبندی شد. اما هنوز هم این رفتار در افرادی که دچار وسواس فکری- عملی هستند مشاهده میشود. به طور کلی، افرادی که اختلال وسواس فکری- عملی دارند، برای اجتناب از این موقعیت، دست به جمعآوری و احتکار وسایل خود میزنند.
در نتیجه، وسواس انواع بسایر زیادی دارد که میتواند روی هر فکری، در مورد هر موضوعی، هر شخصی و بر هر ترسی تاثیر بگذارد که اغلب روی موضوعاتی که برای فرد مهم است، میچرخد. به عنوان مثال اگر دین مهمترین مشخصه زندگی یک فرد باشد، وسواس یا همان OCD در افکار مزاحم مذهب تمرکز دارد. این اختلال انواع مختلفی دارد که ممکن است به تمامی آنها در این لیست اشاره نشده باشد، در نتیجه اگر وسواسی دارید که در این مقاله از آن نامی برنده نشده است، بدین معنا نیست که اختلال وسواسی ندارید.
تست وسواس مادزلی
یکی از راههایی که میتوانید متوجه شوید که آیا دچار این وسواس هستید یا خیر، این است که تست مادزلی بدهید. این تست یک تست معتبر روانشناسی محسوب میشود. این تست شامل 30 سوال با پاسخ بله یا خیر است که با دادن این تست، تشخیص کلی وسواس، انواع فرعی آن همچون وارسی، شستو شو، تکرار و شک و تردید میشود. در این تست شما هر چه امتیاز بالاتری کسب کنید، این اختلال شدیدتر است.
هنگام دادن این تست سعی کنید که سر هر سوال بیش از حد فکر نکرده و هر پاسخی که اول به ذهنتان میآید را انتخاب کنید. اگر درمورد جواب یک سوال شک داشتید، آن گزینهای که بیشتر اوقات به رفتار شما مربوط است را انتخاب کنید. در این تست شما در هر کدام از انواع وسواس فکری عملی از جمله چک کردن، شست و شو، کندی و تکرار و تردید و وظیفه شناسی نمره پایین، متوسط یا بالایی کسب کردهاید. در صورت دریافت امتیاز متوسط ممکن است شما دچار وسواس خفیف باشید.
دلایل ابتلا به وسواس فکری- عملی
گرچه دلیل اصلی ناشناخته است، اما عواملی که شانس ابتلا به این اختلال را افزایش میدهند، مشخص شدهاند که به شرح زیر هستند:
ژنتیک
طبق مطالعات انجام شده، در صورتی که یکی از بستگان درجه یک (والدین، خواهر یا برادر) به اختلال وسواس فکری- عملی مبتلا باشند، خطر ابتلا در فرد همراه نیز بالا میرود. اما دانشمندان هیچ ژن یا ژنهایی را شناسایی نکردند که به طور قطعی موجب باعث ایجاد این اختلال شود، اما مطالعات درمورد دلیل این اختلال همچنان ادامه دارد.
بیولوژی
از مغز افرادی که دچار این اختلال هستند، تصویربرداری شده است که طبق این تصویر برداری، افرادی که این اختلال را دارند در قسمت قشر پیشانی و ساختارهای زیر قشری مغز خود با افرادی که اختلال وسواسی ندارند، تفاوتهایی وجود دارد. این دو مناطقی از مغز هستند که بر توانایی کنترل رفتار و پاسخهای احساسی تاثیر دارند. طبق تحقیقات محققان، چندین ناحیه مغز، شبکههای مغزی و فرآیندهای فیزیولوژی در افکار وسواسی، رفتار اجباری، ترس و اضطراب مرتبط با آن نقش دارند.
خلق و خو
برخی از تحقیقات نشان دادهاند که افرادی که رفتارهای محافظهکارتری از خود نشان میدهند، احساسات منفی را تجربه کرده و علائم اضطراب و افسردگی را در دوران کودکی نشان میدهند، بیشتر در معرض OCD هستند.
تروماهای دوران کودکی
برخی از مطالعات نشان دادهاند که که بین تروماهای کودکی و علائم وسواس را گزارش کردهاند، برای درک این رابطه به تحقیقات بیشتری نیاز است.
تاثیر وسواس در زندگی
وسواس گاهی به قدری شدید میشود که در برخی یا تمام جنبههای فرد را تحت تاثیر قرار میدهد. برای مثال افرادی که مبتلا به وسواس هستند ممکن است تمامی روز خود را صرف انجام کارهای اجباری کنند و نتوانند از خانه خارج شوند یا فعالیتهای عادی روزانه خود را مدیریت کنند. این موضوع میتواند در ادامه تحصیل، داشتن شغل خوب، پیشرفت شغلی، روابط اجتماعی و … تاثیر داشته باشد. رفتارهای وسواسی که ساعتها طول میکشد میتواند در روابط با خانواده و همسر تاثیر منفی بگذارد و اختلافات زیادی بین آنها ایجاد کند. حتی برخی از افراد ممکن است وسواس خود را از خانواده خود پنهان کنند. همچنین این موضوع در تربیت فرزندان نیز تاثیر منفی میگذارد و موجب تداوم نسل به نسل وسواس میشود.
آیا وسواس فکری درمانی دارد؟
برای درمان این اختلال دو راه وجود دارد که اعم از:
درمان روان پزشکی
در این نوع درمان فرد مبتلا با کمک متخصص مغز و اعصاب یا روانپزشک سعی میکند که منشا اصلی وسواس فکری خود را بیابد. برای مثال روانپزشک از او میخواهد که عضلات خود را در حالت استراحت قرار دهد. سپس با نفس عمیق به ترس خود که علت اصلی به وجود آمدن وسواسش است، فکر کرده و درباره آن صحبت کند. سپس او باید با ترس خود رو به رو شده و سعی کند که پاسخ وسواسی و هیشگی را به آن دهد.
دارو درمانی
در صورتی که روشهای غیر دارویی متخصص مغز و اعصاب یا روانپزشک موجب بهبودی فرد نشد، روانپزشک داروهای ضد افسردگی که میزان سروتونین را در مغز افزایش میدهند را برای وی تجویز میکنند. در صورت تجویز این داروها، فرد نباید دوز داروهای خود را به صورت خود سرانه کم یا زیاد کند یا حتی اقدام به قطع آنها بکند. مصرف این داروها، قطع یا بالا و پایین بردن دوز آنها تنها باید توسط پزشک متخصص تشخیص داده شود.
جمعبندی
در این مقاله درباره همه چیز درباره اختلال وسواس فکری- عملی صحبت کردیم. در این اختلال، افکار، عقاید و احساسات مکرر و ناخواستهای وجود دارد که فرد برای از بین بردن آنها اقدام به انجام کارهای تکراری و از روی اجبار میشود. کارهایی که فرد برای رهایی از افکار خود انجام میدهد میتواند شامل چک کردن مداوم، شست و شوی مداوم، تقارن، احتکار، نشخوار فکری و … باشد که ممکن است ساعتها طول بکشد. دلیل ابتلا به وسواس به طور دقیق مشخص نشده است اما عواملی مانند ژنتیک، بیولوژی، خلق و خو و ترومای کودکی در بالا بردن احتمال ابتلا به آن تاثیر داشته باشد. افرادی که به داشتن این اختلال در خود شک دارند، میتوانند اقدام به دادن تست مادزلی کند.
مطلب مشابه: همه چیز درباره ADHD (بیش فعالی) در بزرگسالان؛ علائم، پیشگیری و درمان
نظرات کاربران